Action Bias (Thiên kiến hành động) là gì? Nguyên nhân, ảnh hưởng và cách kiểm soát Action Bias

Trong cuộc sống hàng ngày, chúng ta thường đối mặt với nhiều tình huống đòi hỏi phải đưa ra quyết định. Trong những lúc như vậy, có một hiện tượng tâm lý phổ biến mà nhiều người mắc phải mà không hề nhận ra, đó là “Action Bias” hay còn gọi là xu hướng hành động. Về cơ bản, Action Bias là khuynh hướng tâm lý khiến chúng ta cảm thấy cần phải hành động ngay lập tức khi đối mặt với sự bất định hoặc khó khăn thay vì dừng lại để suy nghĩ và phân tích tình huống một cách cẩn thận. Thông qua việc khám phá hiện tượng tâm lý này, bài viết sẽ giúp bạn hiểu rõ hơn về Action Bias, nguyên nhân hình thành nó, cũng như cách thức để kiểm soát và tránh những cạm bẫy mà nó có thể mang lại.

Định nghĩa Action Bias

Action Bias là một hiện tượng tâm lý trong đó con người có xu hướng ưu tiên hành động hơn là không làm gì, đặc biệt khi đối mặt với tình huống bất định hoặc căng thẳng. Thay vì dành thời gian để phân tích, suy xét hoặc chờ đợi thêm thông tin, chúng ta thường bị thôi thúc phải làm gì đó ngay lập tức, ngay cả khi hành động đó có thể không mang lại kết quả tốt hoặc thậm chí gây hại.

Action Bias xuất phát từ niềm tin rằng hành động là cách để kiểm soát hoặc cải thiện tình hình. Trong nhiều trường hợp, việc làm gì đó, dù chỉ là biểu hiện của sự chủ động, cũng khiến chúng ta cảm thấy yên tâm hơn so với việc không làm gì. Tuy nhiên, điều này có thể dẫn đến những quyết định vội vàng, thiếu cân nhắc và không tối ưu.

Ví dụ minh họa:

Trong cuộc sống hàng ngày

Hãy tưởng tượng bạn đang lái xe trên đường và gặp phải tình huống giao thông bị tắc nghẽn. Một người lái xe có thể cảm thấy bức bối và quyết định rẽ vào một con đường phụ mà không suy nghĩ nhiều chỉ vì cảm giác cần phải làm gì đó thay vì ngồi chờ. Tuy nhiên, con đường đó có thể còn tắc nghẽn hơn, dẫn đến việc mất thêm thời gian và công sức.

Trong kinh doanh

Một công ty vừa tung ra sản phẩm mới nhưng gặp phải phản hồi tiêu cực từ thị trường. Dưới áp lực từ cổ đông và đối thủ cạnh tranh, ban lãnh đạo có thể cảm thấy cần phải nhanh chóng thay đổi chiến lược hoặc đưa ra sản phẩm mới khác để đáp ứng kỳ vọng. Nhưng nếu không phân tích kỹ lưỡng nguyên nhân thất bại của sản phẩm trước đó, công ty có thể lặp lại sai lầm hoặc thậm chí gây thiệt hại lớn hơn.

Trong thể thao

Một thủ môn trong bóng đá thường có xu hướng nhảy sang một bên trong loạt sút luân lưu, ngay cả khi xác suất bắt bóng thành công nếu đứng yên là cao hơn. Đây là biểu hiện của Action Bias – hành động (dù không mang lại kết quả tốt hơn) giúp thủ môn cảm thấy rằng mình đã cố gắng và không đứng yên chịu thua.

Những ví dụ trên cho thấy rằng Action Bias không chỉ tồn tại trong các tình huống căng thẳng mà còn ảnh hưởng đến nhiều khía cạnh khác nhau của cuộc sống. Việc nhận biết và hiểu rõ về Action Bias là bước đầu tiên giúp chúng ta tránh được những quyết định vội vàng, từ đó đưa ra những lựa chọn sáng suốt hơn.

Nguyên nhân của Action Bias

Action Bias không phải ngẫu nhiên mà hình thành, nó xuất phát từ nhiều nguyên nhân sâu xa liên quan đến bản chất con người, ảnh hưởng xã hội và cảm xúc cá nhân. Dưới đây là ba nguyên nhân chính dẫn đến xu hướng hành động này.

Bản chất con người: Khát khao kiểm soát tình huống

Con người có bản năng tự nhiên muốn kiểm soát và làm chủ tình huống xung quanh mình. Khi đối mặt với những tình huống bất định, chúng ta cảm thấy bất an và dễ bị căng thẳng. Trong những khoảnh khắc đó, hành động được xem như một cách để lấy lại cảm giác kiểm soát và quyền lực. Thay vì chờ đợi hoặc phân tích thêm, việc hành động ngay lập tức khiến chúng ta cảm thấy rằng mình đang chủ động xử lý vấn đề, ngay cả khi hành động đó có thể không mang lại kết quả tốt nhất.

Ví dụ, trong một cuộc khủng hoảng tài chính cá nhân, thay vì ngồi lại để xem xét tình hình tài chính và lập kế hoạch chi tiết, nhiều người có thể quyết định ngay lập tức cắt giảm chi tiêu hoặc bán tài sản để “làm gì đó” nhằm kiểm soát tình hình, dù những hành động đó có thể không tối ưu.

Nhu cầu xã hội: Áp lực từ xã hội và môi trường xung quanh

Con người là sinh vật xã hội và luôn bị ảnh hưởng bởi những người xung quanh. Trong nhiều tình huống, áp lực từ xã hội hoặc môi trường làm việc có thể thúc đẩy chúng ta hành động ngay lập tức. Chúng ta sợ bị coi là kẻ thiếu quyết đoán hoặc kém cỏi nếu không phản ứng nhanh chóng khi đối mặt với một tình huống khó khăn.

Ví dụ, trong môi trường kinh doanh cạnh tranh, một nhà quản lý có thể cảm thấy áp lực phải đưa ra quyết định nhanh chóng để không bị đối thủ vượt mặt hoặc để làm hài lòng cổ đông, ngay cả khi quyết định đó chưa được suy xét kỹ lưỡng.

Ảnh hưởng của cảm xúc: Sự lo lắng và sợ hãi dẫn đến hành động ngay lập tức

Cảm xúc mạnh mẽ như lo lắng, sợ hãi và căng thẳng có thể làm mờ đi khả năng suy nghĩ lý trí của con người. Khi đối mặt với những tình huống đe dọa, con người thường có xu hướng hành động theo bản năng, dẫn đến Action Bias. Sự lo lắng khiến chúng ta cảm thấy rằng nếu không làm gì, tình hình sẽ trở nên tồi tệ hơn, và do đó, hành động ngay lập tức trở thành lựa chọn mặc định.

Ví dụ, trong lĩnh vực y tế, khi một bệnh nhân có các triệu chứng không rõ ràng, bác sĩ có thể cảm thấy áp lực phải hành động nhanh chóng bằng cách kê đơn thuốc hoặc tiến hành một thủ thuật nào đó, ngay cả khi việc chờ đợi thêm kết quả xét nghiệm có thể dẫn đến một phương pháp điều trị tốt hơn.

Sự kết hợp của những yếu tố này tạo ra Action Bias trong nhiều khía cạnh của cuộc sống. Việc nhận biết các nguyên nhân này không chỉ giúp chúng ta hiểu rõ hơn về bản thân mà còn là cơ sở để kiểm soát và hạn chế những quyết định vội vàng, từ đó đưa ra những lựa chọn đúng đắn và sáng suốt hơn trong các tình huống khó khăn.

Ảnh hưởng của Action Bias

Action Bias có thể ảnh hưởng đến các quyết định và hành động của chúng ta theo nhiều cách khác nhau, cả tích cực lẫn tiêu cực. Dưới đây là những lợi ích và hậu quả tiêu cực mà Action Bias có thể mang lại.

Lợi ích: Khi nào Action Bias có thể mang lại lợi ích?

Mặc dù Action Bias thường được coi là một xu hướng có thể dẫn đến quyết định vội vàng nhưng trong một số tình huống, nó lại mang đến những lợi ích đáng kể, đặc biệt là khi sự nhanh chóng và quyết đoán là yếu tố quan trọng.

• Tình huống khẩn cấp: Trong những trường hợp khẩn cấp, như khi đối mặt với một nguy cơ đe dọa đến tính mạng, Action Bias có thể là một phản ứng hữu ích. Hành động nhanh chóng có thể cứu mạng sống hoặc ngăn chặn sự tồi tệ hơn. Ví dụ, khi xảy ra hỏa hoạn, việc ngay lập tức chạy ra khỏi tòa nhà mà không chờ đợi thêm thông tin có thể giúp tránh nguy hiểm. Trong các tình huống như vậy, sự trì hoãn để phân tích thêm dữ liệu có thể gây ra hậu quả nghiêm trọng.
• Lãnh đạo trong khủng hoảng: Đối với các nhà lãnh đạo, việc đưa ra quyết định nhanh chóng trong thời điểm khủng hoảng có thể tạo ra sự ổn định và niềm tin trong tổ chức. Trong thời kỳ bất ổn, nhân viên và cổ đông thường mong đợi các nhà lãnh đạo hành động nhanh chóng để giải quyết vấn đề. Nếu một nhà lãnh đạo không phản ứng kịp thời, tổ chức có thể rơi vào trạng thái hỗn loạn và mất phương hướng.

Hậu quả tiêu cực: Những tình huống mà Action Bias dẫn đến quyết định sai lầm

Mặc dù có những trường hợp mà hành động ngay lập tức có thể mang lại lợi ích, nhưng phần lớn các tình huống, Action Bias có thể dẫn đến những quyết định sai lầm và hậu quả tiêu cực.

• Quyết định thiếu cân nhắc: Trong những tình huống không yêu cầu hành động khẩn cấp, Action Bias có thể dẫn đến việc đưa ra quyết định thiếu cân nhắc và không tối ưu. Ví dụ, trong đầu tư tài chính, một nhà đầu tư có thể bị thúc đẩy bởi Action Bias để bán tháo cổ phiếu ngay khi thị trường có dấu hiệu giảm nhẹ, thay vì chờ đợi thêm thông tin hoặc phân tích thị trường kỹ lưỡng hơn. Kết quả là, họ có thể bỏ lỡ những cơ hội tăng trưởng dài hạn và chịu thiệt hại tài chính.
• Hành động phản tác dụng: Đôi khi, hành động ngay lập tức có thể gây hại nhiều hơn là không làm gì. Ví dụ, trong việc quản lý dự án, khi gặp sự cố, một người quản lý có thể vội vàng thay đổi kế hoạch hoặc phương pháp làm việc mà không đánh giá đầy đủ các nguyên nhân gây ra sự cố. Điều này có thể dẫn đến việc lãng phí tài nguyên và làm tăng thêm sự phức tạp, thay vì giải quyết vấn đề gốc rễ.
• Mất uy tín và niềm tin: Trong một số trường hợp, hành động vội vàng mà không có sự suy xét thấu đáo có thể dẫn đến mất uy tín và niềm tin. Ví dụ, trong chính trị, một nhà lãnh đạo có thể đưa ra các chính sách mới dựa trên cảm xúc hay áp lực từ dư luận mà không có đủ bằng chứng hoặc kế hoạch thực thi rõ ràng. Khi các chính sách đó thất bại hoặc gây ra hậu quả tiêu cực, uy tín của nhà lãnh đạo sẽ bị tổn hại nghiêm trọng.

Như vậy, Action Bias là một con dao hai lưỡi. Trong những tình huống khẩn cấp, nó có thể là cứu cánh, giúp chúng ta phản ứng nhanh chóng và quyết đoán. Tuy nhiên, nếu không nhận thức được và kiểm soát nó, Action Bias dễ dẫn đến những quyết định vội vàng, thiếu cân nhắc, gây hậu quả tiêu cực trong nhiều khía cạnh của cuộc sống và công việc. Việc hiểu rõ về ảnh hưởng của Action Bias giúp chúng ta biết khi nào cần hành động và khi nào nên tạm dừng để suy xét kỹ lưỡng hơn trước khi đưa ra quyết định.

Làm thế nào để kiểm soát Action Bias

Action Bias có thể dẫn dắt chúng ta đến những quyết định vội vàng và đôi khi là sai lầm. Tuy nhiên, việc nhận thức và kiểm soát xu hướng này là hoàn toàn có thể. Dưới đây là một số cách để kiểm soát Action Bias, giúp chúng ta đưa ra quyết định sáng suốt hơn.

Tự nhận thức: Nhận biết khi nào mình đang bị ảnh hưởng bởi Action Bias

Bước đầu tiên để kiểm soát Action Bias là phát triển khả năng tự nhận thức, tức là nhận ra khi nào mình đang bị xu hướng này ảnh hưởng. Khi đối mặt với một tình huống căng thẳng hoặc không chắc chắn, hãy tự hỏi bản thân: “Mình có đang bị thôi thúc phải làm gì đó ngay lập tức chỉ vì muốn kiểm soát tình huống không?”. Việc dừng lại để tự hỏi điều này sẽ giúp bạn tách biệt giữa nhu cầu hành động thực sự và sự thôi thúc mang tính bản năng.

Ví dụ, trong môi trường công việc, khi gặp phải một vấn đề bất ngờ, thay vì phản ứng ngay lập tức, hãy dành một chút thời gian để xem xét liệu hành động ngay có thực sự cần thiết không hay bạn có thể đợi thêm thông tin trước khi quyết định.

Phân tích tình huống: Cách tiếp cận lý trí hơn thay vì hành động ngay lập tức

Khi nhận ra mình có thể đang chịu ảnh hưởng của Action Bias, hãy chuyển hướng từ phản ứng bản năng sang phân tích lý trí. Thay vì hành động ngay lập tức, hãy dừng lại và phân tích tình huống một cách cẩn thận. Đặt ra các câu hỏi như:

• Tình huống này có thực sự yêu cầu hành động ngay lập tức không?
• Những hậu quả có thể xảy ra nếu mình hành động ngay lập tức là gì?
• Nếu không làm gì, liệu tình huống có tự cải thiện không?

Phân tích các yếu tố trên sẽ giúp bạn có cái nhìn toàn diện hơn và tránh được việc đưa ra quyết định trong trạng thái hoảng loạn hoặc căng thẳng.

Tìm hiểu và cân nhắc: Đánh giá các lựa chọn trước khi hành động

Cuối cùng, hãy dành thời gian để tìm hiểu và cân nhắc các lựa chọn khác nhau trước khi đưa ra quyết định. Hãy thu thập thông tin, hỏi ý kiến từ người khác và xem xét các kịch bản khác nhau. Điều này giúp bạn có đủ dữ liệu để đánh giá một cách khách quan, từ đó chọn ra phương án hành động tối ưu nhất.

Ví dụ, nếu bạn đang đối mặt với một quyết định đầu tư tài chính, thay vì vội vàng đầu tư theo cảm tính hoặc xu hướng thị trường, hãy nghiên cứu kỹ lưỡng các lựa chọn, xem xét rủi ro và lợi ích và thậm chí cân nhắc việc chờ đợi thêm thông tin trước khi đưa ra quyết định.

Việc kiểm soát Action Bias không có nghĩa là loại bỏ hoàn toàn khả năng hành động nhanh chóng mà là biết khi nào nên hành động và khi nào nên tạm dừng để suy nghĩ thấu đáo. Bằng cách phát triển tự nhận thức, phân tích tình huống một cách lý trí, và đánh giá kỹ lưỡng các lựa chọn, bạn có thể hạn chế những quyết định vội vàng và tối ưu hóa các hành động của mình trong những tình huống khó khăn.

Kết luận

Trong bất kỳ tình huống nào, hãy luôn dành thời gian để suy nghĩ và cân nhắc trước khi đưa ra quyết định. Đừng để cảm xúc hay áp lực xã hội thúc đẩy bạn hành động quá vội vàng. Nhận thức về sự tồn tại của Action Bias sẽ giúp bạn kiểm soát nó tốt hơn, từ đó đưa ra những lựa chọn sáng suốt, tối ưu hóa kết quả và tránh những sai lầm không đáng có. Việc hành động có thể quan trọng, nhưng biết khi nào nên dừng lại và suy xét kỹ lưỡng cũng không kém phần quan trọng.

Bạn có thể quan tâm:

• Hindsight Bias – Thiên lệch nhận thức muộn là gì?
• Zeigarnik Effect là gì? Vì sao chúng ta bị ám ảnh với những việc chưa hoàn thành?
• Curse of Knowledge (Lời nguyền kiến thức) là gì trong tâm lí học?

Xem thêm

Availability heuristic là gì? Nó ảnh hưởng như thế nào đến quyết định của chúng ta?

Heuristic là một khái niệm trong tâm lý học nhận thức, dùng để chỉ những phương pháp, quy tắc ngắn gọn mà con người sử dụng để đưa ra quyết định nhanh chóng và hiệu quả. Thay vì phân tích chi tiết mọi thông tin có sẵn, chúng ta thường dựa vào các phương pháp heuristic để giải quyết ...